گوینەی لە زیندان و سینەماوە ئەزموونی بەرەنگاریی چەپ دەكات خوێندنەوە: هەڵوێست عبداللە كەریم
گوینەی لە زیندان و سینەماوە ئەزموونی بەرەنگاریی چەپ دەكات
خوێندنەوە: هەڵوێست عبداللە كەریم
بەشی حەوتەم: بەرەو ئەوروپا و هەڵبژادنی بژاردەی یەكەم
لە 12ی ئۆكتۆبەری 1980 لە كاتێكدا كە كودەتایەكی سەربازی لە توركیا روئەدات، گوینەی لە زیندانەوە سەرقاڵی بەرهەمهێنانی فیلمی رێگا ئەبێت ،بەڵام زیاتر لە جاران هەست بە مەترسی لەسەر ژیانی ئەكات. دەسەڵاتداران هەموو جۆرە چالاكی و ئازادییەكی گوینەی لە زینداندا قەدەغە ئەكەن و لە زیندانی ئیمرالییەوە ئەیگویزنەوە بۆ زیندانی ئەسپارتا، سەردانی هاورێكانی كەم ئەكەنەوە، ئامێر و كەرەسەی نوسین و پەرتوكی ناو ژورەكەی لا ئەبەن. هەربۆیە لەو رۆژگارەدا گوینەی ئەڵێت: "تەنیا دوو رێگا لە بەردەمم هەیە...بجەنگم، یان وازبێنم. من رێگای یەكەم هەڵدەبژێرم ". هەربۆیە گوینەی بیر لە هەڵهاتن لە زیندان و توركیا ئەكاتەوە ئەوەش بەچەندان هۆكاری وەك: لەسەر پەرتوكێكی سیاسی لە ژیر ناوی لەبارەی فاشیزمەوە كە لە زینداندا ئەینوسێت داوا ئەكرێت حەوت ساڵ و نیو سزا بدرێت، پاش بلاوبونەوەی نوسینێكی دیكەی بە ناوی دابەشبونی سیاسەت داوا ئەكرێت حەوت ساڵ و نیوی دیكە سزا بدرێت و پاشان دوو ساڵ و نیویش لە ناو ماڵی خویدا دەست بەسەر بكرێت. جگە لە هەموو ئەمانەش گوینەی نامەیەك بۆ بەرێوبەری ڤیستیڤاڵی ڤەلەد وەلید، فیرناندۆ هیریرا ئەنوسێت و قسە لەسەر قەدەغەكردنی فیلمەكانی ئەكات. لەسەر ئەم نامەیەش داوا لە دادگا ئەكرێت كە پێنج ساڵی تر زیندانی بكرێت. لەگەڵ چەندین هۆكاری تردا كۆی ساڵانی زیندانیكردنی گوینەی ئەگاتە زیاتر لە سەد ساڵ فیلمەكانی میگەل، دوژمن، هاورێ و كتێبی ( 13 چیرۆك بۆ كورەكەم) قەدەغە كران. لایەن سوپاوە فشار ئەخرێتە سەرهاورێ، هاوسەر و تەنانەت ئەلیفی كچیشی. هەربۆیە گوینەی پلانی هەڵهاتن دائەنێیت و لە 9 ی تشرینی یەكەمی 1981 بەبۆنەی جەژنی بایرامەوە مۆڵەتی پشو وەرئەگرێت. سەرەتا گوینەی ئەرواتە یۆنان پاشان بۆ دورگەكانی میگیستی و دواتر لە فرۆكەخانەی ئەم دورگەیەوە ئەروات بۆ شاری ئۆتەین لە فەرەنسا و لەوێشەوە بۆ پاریس. هەڵبەت پێش هەڵهاتنی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی فەرەنسا لە پەیوەندیدا بووە و ئەوان بەڵینیان بە گوینەی دابوو كە وەك زیندانی سیاسی مامەڵەی لەگەڵ بكەن و ژیانی بپارێزن. لەهەمان كاتدا فاتوش، ئەلیف و یەلماز بە فرۆكە ئەرۆن بۆ سویسرا. دوای ئەوەی گوینەی ئەگاتە پاریس ئەروات بۆ مارسیلیا و لەگەَل خیزانەكەی چاویان بە یەك ئەكەوێتەوە و ئەبێت بە یەكەمین جار كە گشت ئەندامانی خیزانەكە بەیەك شادببنەوە. پاش تەواوكردنی مامەڵە یاساییەكان گوینەی و خیزانەكەی ئەرۆنە زیورك كە ژورێكی مونتاژ ئامادە كراوە بۆ كاركردنی گوینەی لەگەڵ ئیلیزابیز ڤیخلیدا. دوا ئەوەی پشوەكەی تەواو ئەبێت دەسەڵاتدارانی توركیا دەست ئەكەن بە گەران بە دوای گوینەی وپاشان بۆیان دەرئەكەوێت كە گوینەی هەڵاتووە. بەهۆی ئاشكرا بوونی شوێنی مانەوەی، تەنیا یەك هەفتە ئەتوانێت لە شاری زیوركی سویسرا بمێنێتەوە و سویسرا نایەۆیت مۆڵەتی مانەوە بۆ ماوەیەكی دریژ بداتە گوینەی. هەربۆیە دەسەڵاتدارانی توركیا هەوڵی دەستگیركردنی گوینەی ئەدەن و داوا لە پۆلیسی ئینتەربۆل ئەكەن كە هاوكاریان بكات. لێرەوە جارێكی دیكە ژیانی ئەكەوێتە مەترسییەوە بۆیە ئەگەرێتەوە بۆ فەرەنسا و لە گوندێكی بچوكی شارۆچكەی دیڤۆن نیشتەجی ئەبێت. لێكۆلەرەوەكانی دەزگای سیخوری میتی توركی هەنگاو بە هەنگاو بە دوای گوینەیەوە ئەبن هەربۆیە ناسنامەی نوی بە ناوی خوازراوەوە بۆ خۆی و خیزانەكەی دەرئەكات.
ئەرشیفێك دەوڵەتێك بۆی ناسرێتەوە
زۆربەی وێنەكانی گوینەی ئەرشیف نەكراون یان بە كوالێتییەكی نزم هەیە، .... دوای ئەوەی گوینەی لە توركیا هەڵدێت دەسەڵاتدارنی توركیا گشت نوسین و فیلمەكانی گوینەی قەدەغە ئەكەن. رەگەزنامەی توركی ڵی ئەسەننەوە، لەهەمان كاتدا گوینەی وەك تیرۆرستێكی كورد ئەناسرێت و ناو و وشەی گوینەی لە میدیاكاندا قەدەغە ئەكرێت. بەڵام ئەم كارەی دەسەڵاتدارانی توركیا خۆشەویستی بینەرەكان و خەڵكی بۆ گوینەی زیاتر ئەكات، گوینەی ئەبێتە رەمزی شۆرشگێری و وەك ئەفسانەیەك باس ئەكرێت. لە میدیاكانی جیهاندا وەك شۆرشگێرێك كە بە تەنیا دژی دەوڵەتی توركیا جەنگ ئەكات، باس ئەكرێت. بەتایبەت دوای فیلمی رێگا و دیوار دادگای باڵای توركیا بریار ئەدات گشت كارو فیلمەكانی گوینەی قەدەغە بكرێن، هەربۆیە زۆربەی فیلمەكانی دەستی بەسەردا ئەگیرێت و لەناو ئەبرێن، پاشان دەست ئەكەن بە كۆكردنەوەی نیگەتیڤ و كۆپی رەسەنی فیلمەكانی، هەموو كۆپییە نیگەتیڤ و ئۆرجینالانەی كە دەست پۆلیس ئەكەوێت ئەسوتێنرێن و لەناو ئەبرێن. گشت نوسن و فیلمەكانی گوینەی قەدەغە ئەكرێت. لەدادگای توركیا سزای زیندانی بۆ دەیان تۆمەت بەسەر گوینەی دەسەپێنرێت و كۆی سزای ئەو تۆمەتانە دەكاتە زیاتر لە سەد ساڵ. ئەم هەوڵانە نەك ناتوانێت ئەرشیفی گوینەی بسرێتەوە بەڵكو بەجورێكی تر و لە چەندین كەناڵی تر ئەرشیف و پەیامی گوینەی بڵا ودەبێتەوە .
سەركەوتنی گوینەی لە كان و مشتێكی توند
پیش ئەوەی گوینەی بگاتە سویسرا لە نیوان مانگەكانی تەموز بۆ تشرینی یەكەمی 1981 هەموو دیمەنەكانی فیلمی ریگ پرنت ئەكرێن و لایەن ئیلیزابیز ڤیخلیی مۆنتیرەوە بەیەكەوە ئەنرێن. لە نیوان تشرینی یەكەمی 1981 و كانونی دووەمی 1982 دا بۆ ماوەی سێ مانگ بە شێوەیەكی نهێنی گوینەی خەریكی مۆنتاژكردنی فیلمەكەی ئەبێت و خۆی سەرپەرشتی مۆنتاژی هەموو فیلمەكە ئەكات و كاری تەكنیكییەكانیش لە لایەن ئیلیزابیز ڤیخلیی ئەنجام ئەدرێن. دوای تەواوكردنی مۆنتاژ بۆ ریكۆردكردن و میكسی دەنگی ئەكتەرەكان گوینەی ئەڕوات بۆ پاریس و بەیارمەتی دانیال میتران ئاسانكاری بۆ مانەوەی گوینەی و خیزانەكەی ئەكرێت.
بۆ ریكۆردی دەنگ، گوینەی سود لەو ئاوارە كورد و توركانە وەرئەگرێت كە لە پاریس ئەژین و لە ئەلمانیاشەوە كورد ئەهێنن بۆ ریكۆردكردنی حیوارەكان و گشت ئەو دیالۆگ و دەنگانەی لە فیلمەكەدا بەكارهاتوون لە لایەن گوینەی خۆیەوە لە فەرەنسا سەرپەرشتی تۆماركردنی كراوە.
لە ماوەیەدا گوینەی رۆژانە بۆ ماوەی زیاتر لە دوانزە كاتژمێر بەبەردەوامی كارئەكات و هەندی جار هەست بە ئازارَیك لە گەدە و پشتیدا ئەكات بەڵام فەرامۆشی ئەكات. لەناوەراستی نیسانی 1982 مۆنتاژی یەكەمی فیلمی رێگا تەواو ئەبێت كە ماوەكەی 135 خولەك ئەبێت و چیرۆكی شەش زیندانی ئەگێرێتەوە و دواتر فیلمەكە كورت ئەكرێتەوە بۆ پێنج زیندانی. لەبەر ئەوەی گوینەی پلانی ئەوەی هەیە كە لە ڤیستسڤاڵی كاندا بەشداری پێ بكات بۆیە ئەبوو لە مانگی نیساندا مۆنتاژی تەواو ببێت و هەر لەو مانگەشدا پیشانی بەرێوبەرانی ڤیستسڤالەكە بدات بۆ قبوڵكردن و وەرگرتنی بۆ نمایشكردنی لە ڤیستسڤالەكەدا.
بەرێوەبەرانی ڤیستسڤالەكە هەواڵی بەشداریكردنی گوینەی بە فلیمی رێگا تاكو دەستپَیكردنی ڤیستسڤالەكە راناگەیەنن و بە نهێنی ئەیهێڵنەوەو پەیمان ئەدەن كە لەكاتی نمایشكردنی ریگا، لەكاتی وەرگرتنی خەڵاتەكە و كاتی لێدوانی بۆ میدیاكان گوینەی بپارێزن. گوینەی و فاتوش بە نهێنی ئەرۆنە پاریس و تەنیا چەند هاورێیەكی كەمی گوینەی ئەزانن كە فاتوش و گوینەی لە شاری كانن. مانەوەی گوینەی لە كان و پاراستنی ژیانی لەوی ئەبێتە هۆی دروست بونی ئالۆزی توند لەنیوان فەرەنسا و توركیا كە هەردوكیان ئەندامی ناتۆن و تەنانەت دەسەڵاتدارانی ئەمریكا كۆبونەوەیەك لە نیوان بالویز و نوینەرانی فەرەنسا و توركیا رَك ئەخەن بۆ هێمنكردنەوەی دۆخەكە. لە 14 ی گوڵانی 1982 ڤیستیڤالی كان دەست پێ ئەكات و لە هەمان رۆژدا پرنتی فیلمی رێگا بە ژیرنوسەوە تەواو ئەكرێت و ئەبرێت بۆ ڤیستسڤالەكە. گوینەی لە پرێكدا لە ڤیستسڤالەكە دەرئەكەوێت و هەر لە پرێكیشدا بەخێرایی دیارنامێنێت و خۆی لە چاوی میدیاكان دور ئەخاتەوە. دەسەڵاتدارانی فەرەنسا دوو پاسەوانی تایبەت بۆ گوینەی دابین ئەكەن لە ترسی تیرۆركردن یان رفاندنی. فیلمی ریگا لە رۆژی 19 ی گولان بۆ یەكەم جار لە هۆڵی بۆنیول نمایش ئەكرێت و رەخنەگران و بینەران پیشوازیەكی باشی لی ئەكەن و هەموویان هاوار ئەكەن گوینەی، گوینەی، گوینەی. پاش نمایشكردنی فیلمەكە گوینەی بۆ 3 رۆژی دیكە لە ڤیستسڤالی كان ئەمینَیتەوە و دواتر بە فرۆكەیەكی تایبەت لەگەل فاتوش و ئیدی هاورێی لە كانەوە بۆ یۆنان ئەرۆن. گوینەی بە فەرمی لەلایەن میلینیا میركوری وەزیری كلتوری یۆنان كە ئەویش تیروانینێكی چەپانەی هەیە، بانگهیشت ئەكرێت بۆ ئامادەبونی لە كۆنفرانسی كۆبونەوەی وەزیرانی وڵاتانی سەرسنوری دەریای سپی لە دورگەكانی هایدرای یۆنان. میلینیا میركوری بەفەرمی پیشوازی لە گوینەی ئەكات و گوینەی لەوی لیدوانی رۆژنامەنوسی ئەیات. توركیا داوا لە دەسەڵاتدارانی یۆنان ئەكەن كە گوینەی رادەستی توركیا بكەنەوە بەڵام ئەوان رەتی ئەكەنەوە. گوینەی سێ رۆژ لە یۆنان ئەمێنێتەوە و پاشان بە فرۆكەیەكی تایبەت ئەگەرێتەوە بۆ كان بۆ خۆ ئامادەكردن بۆ دوا رۆژی ڤیستیڤالەكە. دادوەرانی ڤیستیڤالەكە لە نیوانیاندا سیدنی لومیتی دەرهێنەری ئەمریكی، مرینال سینی دەرهَینەری هندی بەنگالی، گابریل گارسیا ماركیزی نوسەری كۆلۆمبی، جیرالد جاپلنی كجی جارلی جاپلن، بە كۆی دەنگ هاورا ئەبن بۆ بەخشینی خەڵاتی چلە خورمای زیرینی باشترین فلم بە فیلمی رێگا بە هاوبەشی لەگەل فیلمی دیارنەمانی كۆستا گاڤراسی دەرهَینەری یۆنانی. پەخشی راستەوخۆی وەرگرتنی خەڵاتەكە ئەلیف و گوینەی زۆر دلخۆش ئەكات كە بەتەنیا لە ماڵەوە ئەبن، هاورێیان و دۆستانی گوینەی لە ئەستەنبوڵەوە و بۆ سەركەوتنی گوینەی ئاهەنگ ساز ئەكەن. لە كاتی راگەیاندنی خەلاتەكە، گوینەی لەگەڵ گاڤراسدا ئەچنە سەر ستەیج بۆ جەند خولەكێك لە ناو ئاپۆرای چەپلەرێزانی جەماوەردا ئەمێننەوە. گوینەی لە لێدوانێكی رۆژنامە نوسیدا ئەڵیت: " ئەم خەڵاتە تەنیا بە من نەدراوە و بە تەنیا بۆ من نییە، بەڵكو بۆ هەموو مرۆڤایەتییە" لەكاتی وەرگرتنی خەڵاتەكە، گوینەی وەك ئاماژەیەكی شۆرشگیرانە، مشتی توند ئەكات و بەرزی ئەكاتەوە. وینەی ئەو مشتە توندەی گوینەی، بووەتە سیمبولی شۆرشگیرانەی كەسایەتی گوینەی و سینەماكەی. دوای وەرگرتنی خەڵاتەكە گوینەی زیرەكانە و زۆر بەخێرایی ڤیستیڤالەكە جێ دەهێلێت. دوای ئەوەی دەسەڵاتدارانی توركیا شكستیان هێنا لە دەستگیركردنی گوینەی لە رێی هەوڵە دیبلۆماسییەكانیانەوە فشاریان خستە سەر وڵاتانی ئەوروپا كە رێگە نەدەن گوینەی سەردانیان بكات. هەربۆیە بەریتانیا و ئەمریكا لە كاتی نمایشكردنی فیلمەكە رێگەیان نەدا كە گوینەی لە لەندەن و نیۆرك ئامادە ببێت هەروەها ئەلمانیاش ئامادەبونی گوینەی بە هەرەشە زانی بۆ كۆبونەوەی كوردان و توركانی نیشتەجێی ئەلمانیا و دروستبونی پەشێوی لە نیوانیاندا.
دواتر مافی بلاوكردنەوەی فیلمی رێگا بە پەنجا وڵات ئەفرۆشرێت و لە سینەماكانی ئەو پەنجا ولاتە نمایش ئەكرێت و فیلمەكە یەك ملیۆن فرانك بۆ كۆمپانیای كاكتۆس قازانج ئەكات. لە بەرامبەردا لە توركیا قەدەغە ئەكرێت و لە ساڵی 1999 و دوای 17 ساڵ لە قەدەغەكردنی بۆ یەكەمین جار لە سینەماكانی توركیا نمایش ئەكرێت. زیاتر لە سێ سەد هەزار كەس رێگا ئەبینن. تا ئیستا و دوای مردنی گوینەی چەندین فیرژنی رێگا بە مۆنتاژی جیاواز جیاواز بڵاو كراوەتەوە و كێشەی بەردەوام لەسەر مافی خاوەندارێتی كردنی ئەم فیلمە هەیە لە پێش مردن و دوای مردنی گوینەی. ئەو گۆرانكارییانەی كە لە فیلمی رێگادا كراوە بە بەراورد بەو ڤیرژنەی كە گوینەی لە كان نمایش كرا ئەمانەیە: تۆماركردنەوەی موزیك و دەنگ، لابردنی وشەی كوردستان، گۆرانكاری لە چیرۆك، كورتكردنەوەی دیمەن و كات، گۆرانكاری جیوگرافی و جەندین گۆرانكاری دیكە كە بووەتە هۆی ئەوەی ئەم فیلمە بە چەندین ڤیرژنی جیاواز لە دنیادا بلاو ببَیتەوە.
ماویەتى ...
بەشی حەوتەم لە ژمارە 1187 هەفتەنامەی رێگای كوردستان، لە 2019/9/10 بڵاو بۆتەوە ولینکی هەفتەنامەکە لە خوارەوە بەردەستە...
https://en.calameo.com/read/00078301889c571d65b7d
لینکی بابەتەکە لە ویبسایتی ریگای کوردستان لە خوارەوە بەردەستە:
http://www.regaykurdistan.com/index.php/edeb-huner/24567-2019-09-14-08-06-42