ناساندن و خوێندنەوە: هەڵوێست عبداللە کەریم
بەشى یەکەم/لە ژمارە 1181 هەفتەنامەی رێگای
كوردستان، لە 2019/7/23 بڵاو بۆتەوە...
کتیبی یەڵمازگوینەی لە نوسین و ئامادەکردنی کارزان کاردۆزییە لە لایەن ناوەندی غەزەلنوس لە سالی2018 چاپ کراوە. کاردۆزی لە دوتوێی 858 لاپەرەدا تیشک ئەخاتە سەر ژیانی گوینەی و ئەو فیلمانەی کە بەرهەمی هێناون، باسی هەڵوێستی سیاسی، گۆڕانی فکری و گەشەکردنی کەسێتی گوینەی ئەکات لە زینداندا. ئەو ساڵانەی ژیانی زیندانیی ئەو ئەخاتە بەرباس کە لە ناو زینداندا ئەزمونی ڕوحى بەرەنگارى و چەپێتى کرد و جارێکی دیکە و لە ناو واقعێکى پر لە ململانێدا کەسایەتیەکی نوێ بۆ خودی خۆی دروست ئەکات. دواجار ئەم کتێبە تیشک ئەخاتە سەر هەموو ئەو گۆڕانکارییانەی کە نەخشیان لەسەر ژیان و سیناریۆ و فیلمەکانی گوینەی داناوە. هەروەها واقعى سیستەمی سیاسی، بارودۆخی کۆمەڵایەتی، ئابوری ساڵانی شەست، حەفتا و هەشتاکانی تورکیا باس ئەکات . لەهەمان کاتدا بۆ تیگەیشن لەوەی کە چۆن گوینەی توانی لەژێر دەسەڵاتی تورکیا ناسنامەی خۆی بپارێزیت؟ چۆن توانی لە رێگەی فیلمەکانییەوە گوزارشت لە ژیانی ئەو مرۆڤانە بکات کە لەژێر ستەمی سیستەمی سیاسی، ئابوری و دۆخی کۆمەڵایەتی تورکیا ژیانیان لێ شێواوە و تەنانەت توانای دابینیکرنی ژیانێکی سادەی شەرەفمەندانەشیان بۆ خێزانەکانیان نییە. گوینەی تەنها ٤٧ ساڵ ژیا وەک خۆی ئاماژەی پێ ئەدات لە تەمەنی پێنج ساڵییەوە دەستی کردووە بە کارکردن واتە گیونەی بۆ ٤٢ ساڵ بەبەردەوامی کاری کردووە. لە ماوەی 47 ساڵی تەمەنیدا 12 ساڵ لە زینداندا بەند ئەکرێت، 25 ساڵ وەک ئەکتەر، دەرهێنەر، بەرهەمهێنەر، نوسەر و شۆرشگێر تیکۆشاوە. وەک ئەکتەر لە زیاتر لە 110 فیلمدا رۆل ئەبینیت. کاری دەرهێنان بۆ 25 فیلم ئەکات و لە 15 فیلمدا وەک بەرهەمهێنەر کار ئەکات. سیناریۆی هەموو فیلمەکانی خۆی ئەنوسێت و سیناریۆ و بۆ دەیان فیلمی دەرهینەرانی دیکەش ئەنوسێت. کۆی ئەو سیناریۆیانەی گوینەی کە کراوە بە فلیم لە 65 سیناریۆ زیاترن و جیا لەوەی کە دەیان چیرۆک و سیناریۆ لە دوای خۆی بەجێ ئەهَیڵێت. لە دنیای ئەدەبدا زیاتر لە دە رۆمان، چەندین کورتە چیرۆک و هۆنراوە و سەدان وتار ئەنوسێت. جگە لە چەندین چاوپێکەوتنی رۆژنامەوانی لە بواری جیاجیادا، لە تیروانینی رەخنەگرییەوە بۆ سینەما و فیلمی دەرهێنەرانی دیکە، بۆ تیروانینی چەپ و شۆڕشگیرانە، ئاڵوگۆری سەدان نامەی جیاواز لە زیندانەوە لەگەل فاتوشی هاوسەر و هاورێکانی. لە ماوەی ژیانی گوینەیدا، تورکیا سێ جار ئەکەوێتە ژێر دەسەڵاتی سوپاوە لە ساڵانی 1960، 1971، 1980 هەرسێ جارەکەش گوینەی ئەخرێتە زیندان. سەد و چوار فیلم لەو فیلمانەی کە گوینەی وەک ئەکتەر ڕۆلی تێدا گێڕاون، یان دەرهێنەری بون یان وەک نوسەر کاری تیدا کردن نیگەتیڤەکانی دەسوتێنرین و بۆ هەتا هەتایە کۆپییە ڕەسەنەکانی ئەم فیلمانە لەلایەن دەوڵەتی تورکیاوە لەناوئەبرێن. لە ساڵی 1992 فاتوش (رێکخراوی یەلماز گوینەی) دائەمەزرێنیت، بەڵام بەهۆی نەبونی فەند بەردەوام نابێت. سینەمای گوینەی سینەمایەکی بێ ناوەرۆک نابێت بەڵکو سینەماکەى هەڵگرى ئایدیاى چەپی شۆرشگێڕی ئەبێت، هەربۆیە گوینەی خۆی ئەڵێت: " من پیاوێکی تیکۆشەرم. سینەماکەم، سینەمایەکی ئازادیخوازی و تیکۆشانەیە"
ناوی گوینەی!!
چەند ساڵێک لەمەوبەر لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە
ژیاننامەیەکی کورتی گوینەیم بەرچاو کەوت، ئەو بابەتە کە هەر لە گێڕانەوەی گوینەی خۆیەوە
تۆمارکرابوو بەم شێوەیە دەست پێ ئەکات: وەک هونەرمەندێک بە یەڵماز گوینەی ناسراوم،
ناوە ڕاستییەکەم یەڵماز پوتنە. ناوەکەم ئەم واتایانەی هەیە " کەسێک کە لە بەرامبەر
دژوارییەکان ناچەمێتەوە و بێ هیوا نابێت، ناکەوێتە دڵەراوکێ و ناترسێ".
پاشناوەکەشم پوتنە کە بەدەنکی میوەی دارێک ئەڵێن کە ناشکێت. کاتێک مرۆڤ ئەم شیکردنەوەیە
بۆ ناوی گوێنەی لە زاری خۆیەوە ئەخوێنێتەوە تێ ئەگات کە ژیانی گوینەی ژیانێکی سادە
و ئارام نەبووە بەڵکو لەم وشانەدا سەختی و دژوارییەکانی ژیانی ئەو ئەبینێت، هەر ئەم
چەند ڕستەیە بەسە بۆ ئەوەی لەوە تێبگەیت کە گوینەی مرۆڤێکی شۆرشگێر و تێکۆشەر بووە.
ئەو بەرامبەر سەختییەکانی ژیان تێکۆشاوە، تێکۆشانی ئەو بۆ دەرخستنی نەهامەتییەکانی
ژیانی مرۆڤ بووە لە واقعێکى تایبەت لە تورکیادا. گوینەی ئامانجی دەرخستنی چیرۆکی ژیانی
ئەو پیاو، ژن، پیر، جوتیار، منداڵ، باوکانە بووە کە لەگەڵ سەختییەکانی ژیان جەنگاون.
ئامانجی ئەو نیشاندانى ئەو ستەمە بووە کە لە لادێ، شار، ناو یانەکانی شەوان، ماڵ،
نەخۆشخانە، ناو زیندان، یان دواجار نمایشی چیرۆکی ئەو ژنەیە کە لە ژورێکی سارددا ئەو
کاتەی جەستە مردووەکەی بەتەنیا ئەمێنێتەوە. ئەو ژنەی بەرامبەر ئازار و ئەو زوڵم و
ئەو توندوتیژیانەی کە لە دژی کرا بێدەنگی هەڵبژارد و دواجاریش کەسێک نەبوو کە ئەسپەردەی
خاکی بکات.
ژیانی منداڵی گوینەی وەک کوڕە جوتیارێکی هەژار...
هەرچەندە تا ئێستا ڕۆژ و ساڵ و تەنانەت شوێنی لەدایک
بونی گوینەی ڕون نییە بەڵام ئەوەی کە تۆمار کراوە ئەوەیە کە گوینەی لە یەکی نیسانی
١٩٣٧ لە گوندی دیسمانی نزیک سیڤەرەک لە نزیک ئەدەنە لە دایک بووە. گوینەی لە خانەوادەیەکی
کۆچبەر و جوتیاری کوردە. خانەوادەی دایک وباوکی بۆ سەدان ساڵ لە ناوچەکانی نێوان ئەرمینیا،
ئەناتۆلیا، میزۆپۆتامیا و ئێراندا گەرمیان و کوێستانیان کردووە کە لە سەدەی بیستەمدا
ئەم کۆچەرییە بەرەدەوام نابێت. باوکی گوینەی، حەمید گوینەی لە سەربازیدا فێری خوێنەواری
ئەبێت بۆ پەیداکردنی بژیوی ژیانی خێزانەکەی چەندین کاری جیاوز ئەکات وەک جوتیار لە
کێلگەی ئاغاکانی ناوچەی سیڤەرک کاری کردووە. لە هەمان کاتدا حەمید سترانبێژ بووە و
ئامێری سازی ژەنییوە. ئەو ستران و گۆرانییانەی حەمید چڕیونی لە بارەی چیرۆک و ئەفسانەی
پالەوانێتی ئەبن، تەنانەت گوندا و گوند ئەڕوات و بەشداری ئاهەنگ و بۆنەکان ئەکات.
زۆرجار گوینەی لەگەڵ باوکیدا ئەچێتە ئەو ئاهەنگانە و هەر بۆیە ئەم بەشداریکردنانە
کاریگەرییان لەسەر گوینەی ئەبێت و خۆشەویستی بۆ مۆسیقا و گۆرانی وهەڵپەرکێی کوردی
لەلا دروست ئەکات و هەمیشەش ئەو خۆشەویستییە لە فیلەمەکانیدا ئەبینرێت. دایکی گوینەی
(گوڵێ خانم )ژنێکی دینداری نەخوێنەوار بووە. لە شەوانی ساردی زستاندا و لەبەردەم
ئاگردانەکەدا چیرۆکی بۆ منداڵەکانی گێڕاوەتەوە بەتایبەت چیرۆکی ئەفسانەیی، خۆشەویستی،
پاڵەوانێتی مێژوی خانەوادەکەی ، مێژووی کوردان، فۆلکلۆر و کارەکتەری پاڵەوانی
کورد، چیرۆکی خۆشەویستی و پەند و هۆنراوە. تەنانەت هەندێ جار گوڵێ خانم چیرۆکەکانی
بە گۆرانی و حەیران باس کردووە و توانا و لێهاتویی گوڵێ خان وای کردووە کە منداڵ و
ژنانی گوندەکەیان لە ماڵەکەیدا کۆببَنەوە تا گوێبیستی چیرۆکەکانی ببن.
هەژاری و قورسی بژێوی ژیان وا لە گوینەی ئەکات
کە لە تەمەنی پێنج ساڵییەوە دەست بە کارکردن بکات. گوینەی کاری جۆراوجۆری کردووە وەک
کۆکردنەوەی کنگر و قارچک لە شاخەکان، ڕاوکردنی مشک لە کێلگەدا، کێڵانی کێلگەی پەموو
و چنینی پەموو لە کێڵگەی ئاغاکاندا، ڕنینی ترێ و بەخێوکردنی مێگەلی ئاغاکان. لێرەوە
گوینەی ئەزمونی کارکردن ئەکات، خۆی ئەزمونی برسێتی و ژیانی هەژار، جوتیاری و ژیانی
گوند ئەکات و تێکەڵی ژیانی گەورەکان ئەبێت. ئەم ژیانە لە فیلمەکانی گوینەیدا ڕەنگ
ئەداتەوە و بۆیە ئەتوانێت لە فیلمەکانیدا بە باشی وێنای ژیانی واقعی جوتیارەکان بەرجەستە
بکات. گوینەی هەر لە منداڵییەوە کۆمەڵێک تایبەتمەندی هەبووە بۆ نمونە کاتێک لە
گوندەکەی خۆیاندا لەگەڵ هاوڕێکانی یاری ئەکات هەمیشە وەک سەرکردەیەک مامەڵە ئەکات،
کاتێک منداڵی ئاغاکان ئەیانەوێت گوینەی بخەنە ژێر ڕکێفی خۆیانەوە، ناتوانن. بەڵکو
هەمیشە هاورێکانی، مناڵە جوتیارەکان بەوە هان ئەیات کە نەبنە کۆیلەی منداڵی
ئاغاکان. لەگەل ئەو کارە سەختانەشدا گوینەی بەردەوام لەگەل هاورێکانیدا یاری کردووە
و هەمیشەش مندالێکی سەرکێش بووە لە گەمە و یارییەکاندا خۆی سەرکردایەتی منداڵەکانی
دیکەی کردووە. هەر ئەم مامەڵە و سەرکێشییەی گوینەی وای کردووە کە توشی شەر ببێت بەتایبەت
لەگەڵ منداڵی ئاغاکاندا. ئەو واقیعە کۆمەڵایەتی و چینایەتییەی کە گوینەی تیایدا ژیاوە
پێچەوانەی ویستی خۆی بووە هەر بۆیە لە منداڵییەوە کەسێتییەکی یاخی و سەرکەشی هەبووە
و ئەو سەرکەشی و یاخییەش تا کۆتایی ژیانی بەردەوام بووە بەڵام بە شێوە و فۆرمی جیاواز،
ئەو لە نێوان تەسلیمبون و بەرەنگارى بژادەى دووەم هەڵدەبژێرێت. درک کردنی گوینەی بەو
جیاوازییە چینایەتییەی کە لە لادێکەیاندا هەبووە، جیاوازی نێوان جوتیار و ئاغا رەنجبەر
و خاوەن زەوی هۆکار بووە بۆ ڕووبەڕووبونەی گوینەی لەگەڵ ئەو واقیعە. هەربۆیە گوینەی
بریاری داوە کە وەک باوکی نەژی هەر ئەمەش هۆکار ئەبێت کە گوینەی لە تەمەنی لاوێتیدا
بە نوسینەکانی کار مارکس، فریدریک ئینگلس، ڤلادمیر لینین، ماوتسى تۆنگ و نوسەر و شۆڕشگێرە
چەپەکانی تر ئاشنا ببێت لێرەوە گوینەی سەرەتایەک بۆ چەپ بوون دەست پی ئەکات و ئەم
دنیابینیەشی لە فیلمەکانیدا ڕەنگ ئەداتەوە بەتایبەت فیلمەکانی ساڵانی حەفتاکان و سەرەتای
هەشتاکان. گوینەی هەشت ساڵی سەرەتای تەمەنی لە گوندێکی بێ کارەبا، بێ نەخۆشخانە و
بێ تەلەفۆن بەسەر ئەبات و تاکە پەیوەندی و ئاگاداربونی گوینەی لەگەل جیهانی دەرەوە
بەهۆی رادیۆکەی باوکی ئەبێت. بۆ یەکەمجار گوینەی لە تەمەنی هەشت ساڵیدا ئاشنای سینەما
ئەبێت کە لە رێی فرۆشیارێکی گەرۆکەوە کە ئامێری نیکەلۆدیۆنی پێ ئەبێت و فیلمی چل
چرکەیی یان یەک خولەکی بەپارەیەکی کەم بۆ خەڵکی گوند نمایش ئەکات. گوینەی لە منداڵییەوە
تێ ئەگات کە هەژاری و کورد بون لە وڵاتی تورکیا سەرچاوەی زۆر نەهامەتییە، بەهۆی قەدەغەکردنی
زمانی کوردییەوە گوینەی لە تەمەنی لاوێتیدا کوردییەکەی لاواز ئەبێت تا بەرەوە بیرچونەوە
ئەڕوات و دواتریش هەرلەبەر ئەو هۆکارە و لەژیر سیاسەتی بە تورککردندا ناچار زمانی
تورکی بۆ سیناریۆ و فیلمەکانی بەکارئەهێنیت.
ماویەتى ...
بەشى یەکەم/لە ژمارە 1181 هەفتەنامەی رێگای كوردستان، لە 2019/7/23 بڵاو بۆتەوە و لینکی هەفتەنامەکە لە خوارەوە بەردەستە...
https://en.calameo.com/read/000783018015be2a353b3
لینکی بابەتەکە لە ویبسایتی ریگای کوردستان لە
خوارەوە بەردەستە:
http://www.regaykurdistan.com/index.php/edeb-huner/24112-2019-07-31-06-41-40
