پێشەکی بۆ کتێبی ئەو خۆراکەی تۆ دەیخۆیت بە ژەهر گەورەکراوە

لە ساڵی ١٩٧٠ نۆرمان بۆرلاگ بەهۆی بەشدارییەکانی لە سەقامگیرکردنی ئاسایشی خۆراک لە سەر ئاستی جیهان و کارەکانی لە بواری شۆڕشی سەوز و کشتوکاڵی پیشەسازیدا، خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی وەرگرت. کارەکانی بۆرلاگ و ئەو تۆوە پەرجووییەی کە بۆرلاگ دروستی کردبوو، وەک سەرچاوەی زۆری بەرهەمی خۆراک و ئاشتی نوێ بۆ هەموو جیهان، سەیر دەکرا.

​کشتوکاڵیی پیشەسازی وەک پڕوپاگەندەیەک بۆ لەناوبردنی برسێتی لە جیهان و مژدەبەخشێک بۆ بەرهەمێنای خۆراکی زۆر، پشت بە زانستی میکانیکی دەبەستێت. ئەم کشتوکاڵە توانای بەرهەمهێنانی ٢٥٪ خۆراکی هەیە، لە کاتێکدا لە ٧٥٪ی سەرچاوەکانی زەویی بەکار دەهێنێت و سروشتی خاک و ئاویش دەشێوێنێت، هەروەها لە هەمان کاتدا هەمەچەشنەی بایۆلۆژی و تۆوی ڕەسەن و کشتوکاڵی نەریتی و ئەو ئابوورییە ناوخۆییەی لەناو بردووە کە لەسەر بنەمای ئەزموونی کشتوکاڵی نەریتی دروست بووە.

کشتوکاڵی پیشەسازی وەک دەرکەوتەی یان پەراوەی شۆڕشی سەوز؛ وردتر بڵێین  وەک دەرکەوتەی سیستەمی سەرمایەداری، خۆراکی کرد بە کاڵا بۆ کەڵەکەکردنی سەرمایە و بەرەیەکی گەورەشی بۆ دروست کرد، ئەمەش بۆ کۆمەڵێک ئامانجی دیکە کرا کە لەم پێشەکییەدا هەوڵ دەدەین بە کورتی ئاماژەی پێ بدەین.

کشتوکاڵی پیشەسازیی هەمان تەکنەلۆژیای جەنگەکانی بەکارهێنا. ئەو پەیین و قرکەرە/ژەهرەی بۆ گەشەی خێرای بەروبووم و قڕکردنی مێرووەکان بەرهەم دەهێنریت، هەمان ماددەی کیمیاییە کە لە تاقیگەی نازییەکاندا بەرهەم دەهێنرا. ئەم جۆرە لە کشتوکاڵ لەلایەن ئەمریکا و کۆمپانیا کیمیاییەکانەوە سەپێندرا، ئەمەش دروستکردنی بازاڕ بوو بۆ پیشەسازی کیمیایی، مەبەستیش لێی فرۆشتنی ماددە کیمییاییەکانی ئەو کەرەستانە بوو کە بۆ جەنگ دروست کرابوون.

 

شۆڕشی سەوز لە سێ قۆناغ پێک هاتووە:

قۆناغی یەکەم (1940-1960): لەم قۆناغەدا  تۆوی بەرهەمدار و ماددە کیمیاییەکانیان داهێنا.

قۆناغی دووەم (1970-1980): داهێنان و پراکتیکەکانیان بەجیهاندا بڵاوکردەوە؛ بەتایبەت لە وڵاتانی تازەپێگەیشتووی وەک مەکسیک و هندستان و وڵاتانی کیشوەری ئاسیا.

قۆناغی سێیەم (1990ەکان-ئێستا): گرنگیدان بە بایۆتەکنەلۆژیا و دەستکاریکردنی جیناتی تۆو و بەرهەمە بۆماوەییە دەستکاریکراوەکان؛ لەهەمان کاتدا جەختکردنەوە لە بەردەوام بەکارهێنانی پەیینی کیمیایی و قڕکەرە کشتوکاڵییەکان.

قسەکردن دەربارەی شۆڕشی سەوز فرە رەهەندە و دەکرێت لە رەهەندە ئیکۆلۆژی، ئابووری، سیاسی، کلتووری و کۆمەڵایەتییەکانەوە گفتوگۆی بکەین. ئەم پێشەکییە تەنها تەماشای یەک ڕەهەند لەو بوارانە ناکات، بەڵکو هەموویان بەشێوەیەکی پێکەوەگرێدراو و هاوبەش شرۆڤە دەکات، چونکە لێکەوتە و قەیرانەکانی ئەو شۆڕشە لە رەهەندە کۆمەڵایەتی و کلتورییەکەشدا کەمتر نەبووە لە ڕەهەندە ئیکۆلۆژییەکەی. ڕەنگە یەکێک لە جوانترین و پڕبەپێستترین پێناسە کە بۆ ئەم شۆڕشە کرابێت، وتەکەی ئیکۆلۆژست و زانای فیزیکی هندی و چالاکوانی سەروەریی خۆراک، دکتۆر ڤاندانا شیڤا بێت کە دەڵێت: شۆڕشی سەوز نە سەوز بوو نە شۆڕش بوو.

ئەم شۆڕشە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر شێوازەکانی کشتوکاڵ و بەرهەمهێنانی خۆراک دانا، لەهەمان کاتدا کاریگەریی لەسەر بارودۆخی ئابووری کۆمەڵایەتی لە ناوچە جیاوازەکانی جیهاندا هەبوو. دەرئەنجامە نەرێنییەکانی ئەو شۆڕشە لە سەرانسەری وڵاتان و کیشوەرەکاندا جیاوازییەکی بەرچاویان نەبوو، چونکە کۆمەڵێک قەیرانی هاوبەشی دروست کرد. لێرەدا تێڕوانینێکی گشتی لەسەر ئەزموونی شۆڕشی سەوز دەخەینە ڕوو:

یەکەم: لە هیندستان و مەکسیک شۆڕشی سەوز بووە هۆی زیادکردنی بەرهەمهێنانی خۆراک بۆ ماوەیەکی کورت؛ بەتایبەت گەنم و برنج، بەڵام نایەکسانی کۆمەڵایەتی سەری هەڵدا. بۆ نموونە ئەو جووتیارانەی خاوەنی زەوی ڕووبەر فروان و سامان بوون، توانای کڕینی هۆیەکانی بەرهەمهێنان و تەکنەلۆژیای نوێیان هەبوو، هەروەها دەیانتوانی تۆو و مێرووکوژ و ئامێرەکانی سیستەمی ئاودێری دابین بکەن، بۆیە ئەوان زۆرترین قازانجیان کرد، لەکاتێکدا جووتیارە هەژارەکان و خاوەنی کێڵگە ڕووبەر بچوکەکەکان، کەمترین بەرهەمیان هەبوو؛ ئەمەش لە هەندێک حاڵەتدا دەبووە هۆی لەدەستدانی کار و نایەکسانی کۆمەڵایەتی زیاتر.

لە کتێبی (توندوتیژی شۆڕشی سەوز)، ڤاندانا شیڤا دەنووسێت: "لە سەرەتای ساڵانی قۆناغی دووەمی شۆڕشی سەوزەوە، هەزاران کەس بوونە قوربانی. دەرکەوت بەهۆی ئەو نایەکسانییەی ئەم شۆڕشە دروستی کرد، ژمارەیەکی زۆر جووتیار کەوتنە ژێر باری قەرزەوە و بە هەزارانی دیکەش بەهۆی ئەوەی توانای دانەوەی قەرزەکانیان نەبوو، پەنایان بردە بەر خۆکوشتن، ئەمەش بەهۆی ئەوەی پەنجاب لە خاکێکی بەپیتوفەڕەوە گۆرا بۆ خاکی نەخۆش و پر ئافات و زەوییەکانی بوون بە بیابان.

دووەم/ لە ڕووە ئیکۆلۆژییەکەیەوە، بەکارهێنانی چڕی پەیین و قڕکەری کیمیایی، بووە هۆی تێکچوونی ئەو خاکەی کە بە سیستەمی پاڵپشتی ژیان دادەنرێت، هەروەها کاریگەری زۆر خراپی لەسەر هەمەچەشنەیی زیندەوەرانیش هەبوو. قەیرانێکی دیکەی ئەم شۆڕشە بووە هۆی دروستکردنی کێشەی کەمئاوی لە زۆر ناوچەی هندستان بەتایبەت پەنجاب، چونکە ئەم کشتوکاڵە ئاوێکی زۆری دەوێت.

سێییەم/ لە ئاسیا، بەتایبەتی لە وڵاتانی وەک چین و فلیپین و ئەندەنوسیا، شۆڕشی سەوز ئاستی سەرکەوتنی کورت خایەن و جیاوازی هەبوو، هەروەها بەرهەمهێنانی خۆراکی زیاد کرد، بەڵام ئاستەنگی ژینگەیی و ئابووریشی دروست کرد؛ بەتایبەتی بۆ جووتیارانی هەژار و خاوەن کێڵگەی بچووک، هەر ئەم شۆڕشەش بوو کە بووە هۆی زیاتر پەراوێزخستنی جووتیارانی هەژار.

لە لایەکی دیکەوە چەندین توێژینەوە هەن کە ئاماژە بەوە دەدەن خۆراک وەک چەک بۆ داگیرکاری بەکار هاتووە؛ بۆ نموونە لە سەردەمی جەنگی ڤێتنامدا، ئەمریکا بە شێوەیەکی ستراتیژی سیاسەتی خۆراک و کشتوکاڵی وەک بەشێک لە ستراتیژی سەربازی و سیاسی بەکارهێنا و بە چەندین شێوە خۆراکی وەک "چەک"ێک بۆ لاوازکردنی ڤێتنام بەکار هێنا. هەربۆیە ڤاندانا شیڤا دەڵێت: "کاتێک تۆ چەک دەفرۆشیت، ئەوا سوپاکان کۆنترۆڵ دەکەیت؛ خۆراکیش چەکە و کاتێک خۆراک کۆنتڕۆڵ دەکەیت، ئاوا کۆمەڵگە کۆنتڕۆڵ دەکەیت؛ بەڵام  کاتێک تۆو کۆنتڕۆڵ دەکەیت، ژیان لەسەر زەوی کۆنتڕۆڵ دەکەیت.

نیک کالاتەر مێژوونووسێکی ئەمریکییە، توێژینەوە و کتێبەکانی دەربارەی مێژووی جیهانی گەشەپێدانی کشتوکاڵە و گرنگی بە پەیوەندی شۆڕشی سەوز و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا دەدات و بەشدارییەکی بەرچاوی لە لێکۆڵینەوە لە سیاسەتی خۆراک و زانستی کشتوکاڵ و گەشەپێدانی نێودەوڵەتی کردووە. نیک لە کتێبی (جیهانی برسی، شەڕی جەنگی ساردی ئەمریکا دژ بە هەژاریی لە ئاسیا)، ئاماژە بەوە دەدات کە خۆراک ڕەگەزێکی گرنگ بوو لە جەنگی سارد بەرامبەر بە ئاسیا و تواندنەوەی شۆڕشە چەپخوازەکان؛ شۆڕشی سەوز لە گوندەکاندا خەڵکیان فێری رێگەی نوێی بەرهەمهێنانی خۆراک کرد، گوندەکانیان بۆ نۆژەنکردنەوە، تراکتۆر و ئامرازی دیکەی بەرهەمهێنانیان پێ فرۆشتن، ماددەی کیمیایی و تۆوی دروستکراویان پێ فرۆشتن. ئەم "شۆڕشە سەوزە" شانازیی بە ڕێگریکردن لە برسێتیەکانی ماڵتوس و ڕزگارکردنی ژیانی ملیارەها کەس و دەستپێکردنی بوژانەوەی ئابووری ئاسیا دەکات، بەڵام ئەم چیرۆکە سەرکەوتووە زانستییە، ستراتیژی سیاسیی نیو سەدە لە بەرزاییەکانی ئەفغانستانەوە تا دەگاتە برنجی دێڵتای میکۆنگ دەشارێتەوە کە هەڵمەتێک بوو بۆ گۆڕینی کۆمەڵگە گوندنشینەکان، ئەمەشی لە رێگەی گۆڕینی شێوازی بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ لە شێوازی نەریتیی و سروشتیەوە بۆ شێوازی پیشەسازی، کرد.

لە کاتێکدا تیۆری برسێتی ماڵتۆس پێشبینی داهاتوویەکی دەکرد کە گەشەی دانیشتووان لە بەرهەمهێنانی خۆراک زیاتر بێت، شۆڕشی سەوز بۆ ماوەیەکی کاتی هەندێک لەو نیگەرانیانەی کەم کردەوە بەڵام قەیرانی بەردەوامی برسێتی لە جیهانی ئەمڕۆدا ئەوە نیشان دەدات کە نیگەرانی بنەڕەتی ماڵتۆس سەبارەت بە سنووری بەرهەمهێنانی خۆراک، هێشتا هەر ماوە. شۆڕشی سەوز نەک کێشە ئەو کێشە کۆمەڵایەتی و ئابوورییە قووڵانەی چاەسەر نەکرد کە بوونەتە هۆی برسێتی، بەڵکو قەیرانی قووڵتری لە کۆمەلگەکاندا خوڵقاند.

لیرەدا دەمەوێ سەرنجی ئێوە ڕابکێشم بۆ رێگە چارەسەری ئەو شۆڕشەی کە ماڵوێرانییەکی زۆری بەسەر سروشت و کۆمەڵگەکاندا هێنا، تاوەکو بتوانین بیر لە چارەسەر و کاری نوێ بۆ بابەتی سەروەریی خۆراک و تۆو بکەینەوە.

پێویستە زۆر بە گرنگییەوە لەوە بروانین کە تۆڕی ژیان تۆڕێکی خۆراکییە و ئێمەش بە سیستەمی سروشتی و هەموو گیانلەبەر و زیندەوەرانەوە گرێ دراوین. واتە سەروەریی خۆراک بە پلەی یەکەم پڕۆسەیەکی ئیکۆلۆژییە لە هاوئافراندن لەگەڵ فۆڕمەکانی تری ژیان. سەروەریی خۆراک بریتییە لە پاراستنی مافی هەموو و پێکهێنەر و زیندەوەرانی ناو سروشت؛ سەروەریی خۆراک واتە توانای پاراستنی هەمەچەشنەیی زیندەوەران و تۆوی “زیندوو”ت هەبێت و ئەو تۆووەی کە خاکەوە وەرگیراوە، بیدەیتەوە بە خاک؛ ئەو تۆوەی سروشتییانە گەشەی کردووە و بەدوورە لە هەموو ماددەیەکی کیمییایی.

سەروەریی خۆراک واتە هێشتنەوەی تۆو لە دەستی جووتیارەکاندا؛ ئەو تۆوەی دەتوانرێت پاشەکەوت بکرێت و لە نێوان جووتیاراندا بەبێ پارە/بەخۆڕایی ئاڵوگۆڕی پێ بکرێت؛ ئەو تۆوەی *پاتێنت/مافی داهێنانی بۆ نەکراوە و دەستکاری بۆماوەیی/جیناتی نەکراوە؛ ئەو تۆوەی لەلایەن کۆمپانیا زەبەلاحەکانی بازرگانی کشتوکاڵییەوە دەستی بەسەردا نەگیراوە و خاوەندارێتیی لێ نەکراوە.

سەروەریی خۆراک واتە ئەوەی خۆراکی ڕەسەن و هەمەچەشن بخۆین و خۆمان لە بەڵێنە درۆینەکانی خۆراکی دەستکرد ئازاد بکەین. ئێمە بۆ بەدەستهێنانی ئەم سەروەرییە، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ کشتوکاڵی ژینگەیی و ئۆرگانی.

کشتوکاڵی ژینگەیی واتە تێگەیشتن لەوەی چۆن خاک، ڕووەک/نەمام و هەمەچەشنەیی زیندەوەران بەیەکەوە گرێدراون؛ واتە پاراستنی هەسارەکەمان و دڵنیابوون لە دابینکردنی خۆراک بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی. بۆ دڵنیابوون لە پاراستنی تەندروستی و تەمەنی هەسارەکەمان لە سیستەمی خۆراکدا، تۆو یەکەم بەستەرە لە نیوان ئێمە و زەوی و سروشتدا و بەبێ سەروەریی تۆو، سەروەریی خۆراک بوونی نییە.

ئەم نامیلکەیەی بەردەستتان هەوڵێکە بۆ خوێندنەوە و نیشاندانی لێکەوتەکانی کشتوکاڵی پیشەسازی لە جیهان و هەرێمی کوردستان، دواتریش کارکردنە لەسەر پێشنیازکردنی کۆمەڵێک ڕێگەی چارەسەر. ئەم نامیلکەیە پرۆژەی تیمی ژینگەیی رێکخراوی ئازادبوونە لە چوارچێوەی هەڵمەتێکی هۆشیاری یەک مانگە بە ناونیشانی (ئەو خۆراکەى تۆ دەیخۆیت بەژەهر گەورە کراوە) کە ئامانج لێی دروستکردنی گفتوگۆی زیاتر و گۆرانکارییە لە شێوازی کشتوکاڵکردن لە هەرێمدا.

نامیلکەکە سەرەتا بابەتی لێکەوتەکانی پەیینی لەسەر ئاو، خاک، هەوا و میرووەکان شی دەکاتەوە و پاشان کار لەسەر کۆمەڵێک رێگەچارەسەری وەک: بەکارهێنانی پەیینی سروشتی، گەرانەوە بۆ کشتوکالی نەریتی و ئۆرگانی، كاركردن بۆ بنیادنانه‌وه‌ی كه‌له‌پووری كشتوكاڵی سروشتی و پاراستنی تۆوی خۆماڵی دەکات.

 

 

هەڵوێست کەریم، سەرۆکی رێکخراوی ئازادبوون

ئایا ئیکۆلۆژی نوێیە؟

لە هەندێ گفتوگۆ و چالاکی تایبەت بە سروشت و ژینگە باس لەوە ئەکرێت کە پرسی ئیکۆلۆژی یان قەیرانەکانی ژینگە نوێن، پێم خۆشە بە کورتی رونکردنەوەیەک لە شێوەی پێنج خاڵدا لەو بارەیەوە بنووسم. 

یەکەم/ بۆ یەکەم جار لە سالی ١٨٦٦ زاراوەی ئیکۆلۆژی ( Ecology، واتە زانستی ژینگە)، لە لایەن زانای ئەڵمانی ئیرنیست هایکڵ لە کتێبی (مێژووی دروست بوون) بەکارهاتووە. هایکڵ بەم شێوەیە پێناسەی ئیکۆلۆژی ئەکات:  زانستێکە هەڵدەستێت بە ئەنجامدانی توێژینەوە لە پەیوەندی ئاڵوگۆڕی نێوان خودی گیانلەبەرە زیندووەکان و نازیندووەکان، ژینگەی ئۆرگانی و نا ئۆرگانی، پەیوەندییان لەگەڵ ئەو شوێنەی تیایدان.

دووەم/ داپیران و باپیرانی ئێمە کە لە ناو گوندەکاندا ژیاون پارێزەری سروشت بوون و بە بیرکردنەوەیەکی ئانیمیزمانە مامەڵەیان لە تەک سروشت و رەگەزەکانی سروشتدا کردووە. 

ئانیمیزم واتە گەردوون و ئەوەی لە ناو گەردوندا بوونی هەیە زیندووە (گیاندار و بێ گیان، ئەستێرە، رووەک) و یەک رۆحە لەگەڵ یەکدا هەموو پێکەوە رۆحی گشتی پێک دەهێنن. ئەمانە ئەگەر بشمردن لە وەرزێکی دیکەدا و لەوانەیە لە فۆرمێکی کەدا زیندووببنەوە. تێروانینی ئانیمیزمانە بەم شێوەیەیە: گەردون وەک یەکێتییەکی بون دەبینێت و بروای بە زیندوبونەوەی هەموو رەگەزێک هەیە کە ئەمرێت، مرۆڤ ئەندامێکی سەر ئەم زەوییە یان گەردونەیە، نەک سەردار و حاکم.

سێیەم/ سروشت ئامادەییەکی بەرچاوی لە ژانرەکانی ئەدەبی کوریدا هەیە سادەترین و ئاسانترین نموونە دیوانی یەکێک لە شاعیرانی کلاسیک یان زۆر بەریز لەتیف هەڵمەت، شێرکۆ بێکەس، حەمە عومەر عوسمان و زۆر شاعیری دیکە بخوێنەرەوە یان هەر کاتێک تاقەتت هەبوو لە رادیۆ یان چەناڵی یوتیوب گوێ لە گۆرانی دەیەکانی رابوردوو بگرە. ئەتوانین ئەوەش بڵێین رەگەزەکانی سروشت لە قۆناغی جیاوازدا سیمبول و واتای جیاوازی نمایندە کردووە بەتایبەت شعری رۆمانتیک و بەرەنگاریی بۆ نموونە گۆران ئە‌فەرموێ:

 لە ژێر ئاسمانی شینا

 لە پاڵ لوتکەی بەفرینا

کوردستان گەڕام 

دۆڵا و دۆڵ پێوام

 نە لە شار نە لە دێ

 نەمدی کەس وەک تۆ 

جوانبێ و تۆیت و بەس

 لە بەرامبەردا عه‌بدوڵڵا په‌شێو ئە‌فەرموێ: ئه‌مساڵ بێ چیا نه‌ورۆز ناکه‌م/ بێ بۆنی گیا نه‌ورۆز ناکه‌م

مه‌وله‌وی ئە‌فەرموێ:

وه‌هاره‌ن، سه‌وزه‌ن، ئاوه‌ن، سه‌رکاوه‌ن

هاژه‌ی وه‌فراوه‌ن، شاخه‌ی شه‌تاوه‌ن

ساقی یه‌ن، باده‌ن، نه‌سیمه‌ن، باده‌ن      

بوڵبوڵ جه‌ ده‌وره‌ی گوڵان ئازاده‌ن

ئەم شعرانە دەلالەت و شیکردنەوەی جیاواز هەڵدەگرێ لە ڕووە ئەدەبییەکەیەوە کە من ناتوانم خۆمی لە قەرە بدەم و هیوادارم پسپۆرانی ئەو بوارە کاری لەسەر بکەن و پەیوەندیداری بکەن بە ئامادەیی سروشت لە ناو کلتور و فەرهەنگی کورددا.

چوارەم/  کۆلۆنیالیزمی مۆدێرن لە سەدەی پازدەهەم بەدواوە بە گەشتی کۆڵۆمبۆس دەستی پێکرد و تا ئێستە بە شێوەی جیاواز داگیرکاری بەردەوامە. 

ئامانجی داگیرکاری بە پلەی یەکەم ده‌ست به‌سه‌راگرتنی سەرچاوەکانی سروشتی وڵات و هەرێمی داگیرکراو بووە، هەر له‌و كاتەشە‌وه‌ جەنگە گەورەکە دژ بە سروشت و ژن ده‌ستی پێکرد کە جەنگی هەمیشەییە دژ بە دایکە زەوی و ژن. لە فۆرمی ئێستەی داگیرکاریدا ژمارەیەکی کەم لە کۆمپانیاکان دەستیان بەسەر سەرچاوەکانی زەویدا گرتووە هەسارەکەیان گۆڕیوە بۆ بازارێکی گەورە. زەوی و دارستان و ڕووبار و زەریاکان و بەرگەهەوا هەموویان داگیرکراون، ده‌ست بۆ فەزای ناوەوەی جەستەی ژن، ڕووەک و ئاژەڵەکان براوه‌. سیستەم لە ڕێگەی تەکنەلۆژیای نوێ و سه‌ربازی دەستی بەسەر زەوییدا گرتووە، له‌ ڕێگەی تەکنەلۆژیای ئەندازیاری بۆماوەییەوە و دەستی بەسەر ژیانی مرۆڤ و زیندەوەراندا گرتووە.

لەژێر هەژمونی سەرمایەداری پیاوسالاری، ئەو وڵاتانەی لە لایەن کۆلۆنیالیزمی ئەروپییەوە داگیرکراون بە هەمان شێوەی سروشت و ژن مامەڵەیان لەگەڵدا کراوە، واتا وەک ”کەرەسەیەکی خاوی بەخۆڕایی” کە دەتوانرێ لە لایەن پیاوی سپییەوە بەبێ هیچ تێچوویەک بەکاربهێنرێت و بچەوسێندرێتەوە. سەرچاوە سروشتییەكان بەبێ ڕەچاوكردنی ئەگەری نوێبوونەوەیان قۆرخ دەکرێن.

پێنجەم/ نامەی سەرکردە سیاتڵ سەرکردەی دانیشتوانە ڕەسەنەکانی ئەمریکا:

سالى 1854 دا، فرانکلین پیرس، سەرۆکى هەرێمە یەکگرتووەکانى ئەمریکا، پێشنیارێکی  نارد بۆ سەرکردەیەکی دانیشیوانە رەسەنەکانی ئەمریکا بەناوی سەرکردە سیاتڵ. پیشنیارى کردبوو، خاکەکەیان لێبکرێت و سیاتڵ بە نامەیەک وەڵام دەداتەوە کە تەنیا چەند بەشێکی کورتی لێرە دادەنێم:

*چۆن مرۆڤ دەتوانێت ئاسمان بکڕێت، یان بیفرۆشێت؟! ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە، بۆ ئێمە زۆر نامۆیە. 

*ئاوى چەم و ڕووبارەکان تەنیا ئاو نین، بەڵکو خوێنى باوانمانن.

*ئیمە دەزانین پیاوە سپیەکە لەمە تێناگات! هەموو پارچە زەوییەک بۆ ئەو  هەر یەکە.  بۆ ئەوێک، کە بێگانە ئاسا دێت وە هەرچی بوێت لە زەوى دەدزێت و دەڕوات. دەى جا کە وابێت، زەوى دایکى ئەو نیە بەڵکو دوژمنیەتى! هەرکاتێکیش تەواو کاولى کردوو هەرچى تێدابوو بەتاڵانى برد، سووک و ئاسان جێیدێڵێت!

*ئەو لە ئاسمان و زەوی، وەک شمەک دەنواڕێت. وەک کاڵایەک چاویان لێدەکات، کە دەکرێت بیکڕیت و بیفرۆشریت!

*چاو چنۆکى ئەم پیاوە سپیە وادەکات، رۆژێک لەبری ئەم هەموو دارستانانە، تەنیا بیابانى کاکى بەکاکى بەجێبمێنێت!

*شارەکانیان لە سەر ئێشەیەک بەو لاوە، بۆ ئێمە چیدیکە نیە!

*وە لێ لەڕاستیدا هیچ ئاسوودەییەک لە شاری پیاوە سپیەکە دا نیە! لە شاری پیاوە سپیەکەدا جێگایەک شک نابەیت، کە مرۆڤ لە بەهاراندا گوێى لە هاژەى گەڵاى درەخت، یان لە سیڕەى باڵى مێروو بێت!

*ئەرئ بەهای ژیان چییە، ئەگەر مرۆڤ گوێى لەدەنگى سرووشت نەبێت؟!

*پێمناڵێیت مرۆڤ بەتەنیا و بەبێ زیندەوەرەکانى تر چییە؟!

*ئەگەر هەموو زیندەوەرەکانى دیکە نەمان، ئەوجا مرۆڤ بەتەنیا گیانى دەردەچێت! ئەى چۆن! گشتى پێکەوە پەیوەستە.

*زەوى دایکمانە و هەرچى بەسەر زەوى بێت بەسەر ئێمەى نەوەى زەویش دێت.

سەرچاوە:

*بەشێک لە دەقى وەرگێردراوی نامەکەی سەرکردە سیاتڵ کە لێرە دانراوە لە کتێبى ( ئێمە بەشێکین لە خاک) وەرگیراوە، کەریم مستەفا، کردویەتى بە کوردى.

*پرسی ئیکۆلۆژی، سورچی نادر. 

هەڵوێست کەریم: کۆنگرەی هاوپەیمانیی ژنان واتە بەرەنگاربوونەوە دژ بە کەلتووری پیاوسالاری

دەقی چاوپێکەوتنمان لە رۆژنیوز:

هەڵوێست کەریم ئیکۆفێمینیست سەبارەت بە کۆنگرەی هاوپەیمانیی نەدا دەڵێت: ئەندام و ڕێکخراوەکان بۆ ئەنجامدانی ڕاسپاردەکانی کۆنگرەی هاوپەیمانیی ژنان بەرپرسیارن، کۆنگرەی هاوپەیمانیی ژنان واتە بەرەنگاربوونەوە دژ بە کەلتووری پیاوسالاری.

لە ١٥ـی تا ١٧ـی ئایاری ئەمساڵ لە شاری سلێمانی کۆنگرەی ژنانی هاوپەیمانی دیموکراتیکی هەرێمی (هاوپەیمانیی نەدا) بە ئامادەبوونی زیاتر لە ٢٠٠ ڕێکخراو لە ١٨ وڵاتی جیاواز بەڕێوەچوو، لەو چوارچێوەیەشدا هەڵوێست کەریم ئیکۆفێمینیست و یەکێک لە بەشداربووانی کۆنگرەکە، لە ڕووی گرنگی ئەنجامدانی کۆنگرەکە و یەکڕیزی ژنان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەراست بۆ ڕۆژنیوز دەدوێت.

هەڵوێست کەریم لە سەرەتای قسەکانیدا تیشکی خستەسەر ئەنجامدانی کۆنگرەی ژنانی هاوپەیمانی دیموکراتیکی هەرێمی و وتی: لە کۆنگرەکەدا ژنان گفتوگۆی جیاوازیان ئەنجامدا، لە کاتێکدا جیهان بە قەیرانی جیاواز تێدەپەڕێت، لەم کاتەدا کۆبوونەوەی ژنان و گفتۆگۆکردنیان ڕۆڵێکی گەورەیان دەبێت لەو هاوکێشە سیاسییە و قەیرانانەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە.

لەبارەی کارکردن لەسەر دەرەئەنجامەکانی کۆنگرەکە دەڵێت: بە مێژوویەکی کەم هاوپەیمانیی نەدا (هاوپەیمانیی ژنانی دیموکراتیکی هەرێمی) توانی ژنان کۆ بکاتەوە و گفتوگۆی جدی و بنەمایی لەسەر قەیرانەکان بکرێت، هەر ئەندام و ڕێکخراوێک ئەو بەرپرسیاریەتیی هەیە ڕاسپاردەکانی کۆنگرەکە ئەنجام بدات، هەروەها گفتوگۆکردنی هەموو توێژێک گرنگی خۆی هەیە و ژنان کە کۆ دەبنەوە چەند ئامانجێکی هاوبەشیان هەیە.

هەڵوێست کەریم ئیکۆفێمینیست لە درێژەی قسەکانیدا بۆ ڕۆژنیوز وتیشی: ژنان زیاتر لەوە تێدەگەن کە قەیران و گرفتەکان هاوبەشن، ئەوەش لەیەک نزیکبوونەوەی زیاتر درووست دەکات و باشتر پێکەوە دەست دەخەنە سەر کێشە و قەیرانەکان بە مەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر، ئەمەش سەرکەوتنێکی گەورەیە بۆ کۆنگرەی ژنان، سەرەڕای هەبوونی سیستەمی پیاوسالاری، سیستەمی سەرمایەداری و سنوورە دەستکردەکان کە ڕێگرە لە بەردەم کاری پێکەوەیی ژنان.

سەبارەت بە گرنگی هاوپەیمانیی ژنان دژ بە کەلتووری پیاوسالاری جەختی لەوە کردەوە، بوونی کۆنگرەیەکی لەو شێوەیە  و بەردەوامی گفتوگۆی ژنان واتە بەرنگاربوونەوەی ئەو سیستەمە دەگەیەنێت، بەردەوامبوون و هەوڵ و تێکۆشان دەبێتە هۆی زیادبوونی هۆشیاری ژنان لە بەرامبەر ئەو سیستەمە و داگیرکردنی بیری ژنان.

هەڵوێست کەریم ئیکۆفێمینیست لەبارەی ڕۆڵی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی لە خەباتی ژنان و پرسی ژناندا ئەوەشی خستەڕوو، لەسەر ئاستی جیهان ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی ڕۆڵی باشیان گێڕاوە لە بەرزکردنەوەی دەنگی ئەو ژنانەی توندوتیژییان بەرامبەر دەکرێت، ئەوەش وا دەکات ژنان پشت بە تواناکانی خۆیان ببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە ڕێکخراوەکان پێداچوونەوە بۆ کارەکانی خۆیان بکەن بۆ باشترکردنی کارەکانیان لەسەر پرسی ژنان، خوێندنەوەی توێژینەوە زۆر گرنگە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی سیستەمی پیاوسالاری و ڕێکخستنی هێزی ژنان.

لە کۆتایی قسەکانیدا ڕەخنەی لە کۆنگرەکە گرت و بۆ ڕۆژنیوز وتی: دوو بابەتی گرنگ هەبوو کە قسەی لەسەر نەکرا کە بریتی بوون لە بابەتی پیشەسازی جوانکاریی کە پەیوەندیدارە بە داگیرکاری کە بیری ژنی داگیر کردووە و بە پێی خواستی پیاو بڕیار دەدرێت جەستەی ژن چۆن بیت، هەروەها شۆڕشی پێنجەمی پیشەسازی کە بەردەوامە لە درووستکردنی ڕۆبۆت، ئەمەش هۆکارێکە بۆ زیادبوونی ڕێژەی بێکاری، سیستەمێکە کە هیچ بەهایەکی بۆ مرۆڤ نەهێشتووەتەوە.

بەستەری چاوپێکەوتنەکە لە رۆژنیوز، بەردەستە.

بەستەری چاوپێکەوتنەکە لە فەیسبوکی رۆژنیوز، بەردەستە

کەی دواجار تۆ کرمی سور/ کرمی زەویت بینی؟

 *زانایان ئەڵێن کرمی زەویی گرنگترین ئەندامی سەرزەوییە چونکە کوودی (پیسای)، کرمی زەوی قسڵی تێدایە کە خاک بەپیت ئەکات. کاتێک خاک بە پیت بوو بەرهەمی کشتوکاڵیی زیاد ئەکات. کشتوکاڵی سروشتی و بەرهەمی کشتوکاڵ کە پەینی کیمیایی بۆ بەکارنەهێنرێت هۆکار ئەبێت بۆ فەراهەم کردنی تەندروستی باش بۆ لایەنی دەرونی و جەستەیی مرۆڤ و لە هەمان کاتدا بە زیندوهێشتنەوەی خاک.

*کرمی زەوی گڵ شی ئەکاتەوە، لەنیوهێکتار زەویدا نزیکەی ١٦ تەن خۆڵ لەساڵێکدا هەڵئەگەڕێنێتەوە و ڕێگە ئەدات ئاو و هەوا بگەن بەڕەگ و ڕیشەی ڕووەکەکان. ماددە ڕووەکی و ئاژەڵیەکان ئەشارێتەوە، تۆوی تازە ئەچێنێت، کاتێک گەڵای دارەکان ئەباتە کونەکەیەوە، بەوەش تۆو لەدارەکان و سەرزەوییەوە ڕائەکێشێتەوە بۆ ناو خاکەکە بۆ ئەوەی لەژێر زەویدا بیان ڕووێنێت.

*کرمی زەوی چاوییان نییە. بەڵام خانەی هەستیاریان لەسەر ڕوی دەرەوەی جەستەیان هەیە و یارمەتییان ئەدات شەو و ڕۆژ لێک جیابکەنەوە، یان هەست بە بچووکترین لێک خشاندن بکەن، وەکو چۆن هەر لەڕێگەی پێستیەوە هەناسە ئەدەن.

*ئەم کرمە لە زەوی شێداردا ئەژین و ناتوانن لەناو لم و لەبەر تیشکی خۆردا بژین. لە وەرزی زستاندا خۆی گڵۆڵە ئەکات و لێی ئەنوێت. ئەگەر کرمێکی سور/کرمێکی زەویت لەسەر زەوی بینی ئەوا بزانە یان بۆ ماڵێکی نوێ ئەگەڕێت یان بۆ خۆڵێکی باشتر.

*لە فیلمی (حەوت ساڵ لە تبت)، بەشێکی فیلمەکە دەربارەی ژیانی چواردەهەمین دەلای لاما بەرێز تێنزین گیاتسۆیە کە رابەری رۆحی تبتییەکانە لە جیهاندا. لە دیمەنێکی ئەو فیلمەدا کە کرێکارە تبتییەکان خەریکی بنیاتنانی سینەمایەکن و لە کاتی هەڵکەندنی زەوییەکەدا کرمی زەوی لە خاکەکەدا ئەبینن بەڵام دروستکردنی بیناکە ڕادەگرن و پاشان دەیەها تبتی بەرێز و بە نەرمییەوە یەک بە یەک کرمەکان هەڵئەگرن و لە شوێنێکی سەلامەت و گونجاو کرمەکان ئەبەخشنەوە بە خاک. 

*تبتییەکان پێیان وایە ئەم کرمانە لەوانەیە جەستەی داپیر و باپیر یان خزمەکانی ئێمەوە دروست بووبن یان جەستەی ئەوانیان شیکردبێتەوە، ئەم وێناکردنە بۆ رێزگرتن و پاراستنی کرمی زەوی جەخت لەسەر بنەمای هزری ناتوندوتیژی تبتییەکان ئەکاتەوە.

*تبتییەکان ڕێزێکی قووڵ لە هەموو بوونەوەر، رەگەز یان ئەندامێکی سەر زەوی ئەگرن، ڕەگ و ڕیشەی ئەو رێزە لە ئانیمیزمەوە هاتووە. زۆر بە کورتی ئانیمیزم واتە: گەردوون و ئەوەی لە ناو گەردوندا بوونی هەیە زیندووە (گیاندار و بێ گیان، ئەستێرە، رووەک) و یەک رۆحە لەگەل یەکدا کە هەموو پێکەوە رۆحی گشتی پێک دەهێنن.  ئەمانە ئەگەر بشمردن لە وەرزیکی دیکەدا و لەوانەیە لە فۆرمێکی دیکەدا زیندوو ببنەوە، واتە بروایان بە دۆنای دۆن هەیە.

تێبینی/ کرمی ناو وێنەکان هی کۆمپۆستی رووەکییە لە لایەن د.شنە شەریف بەرهەم هاتووە.

پێگەی ژینگە لە میدیاکانی هەرێمی کوردستاندا!!

رۆژی ٢٠٢٥/٥/٥ لە چوارچێوەی بەشداریمان لە گفتوگۆیەکی کراوە لە لایەن رێکخراویی جاسەنە تایبەت بە رۆژی جیهانی رۆژنامەگەریی سازدرا، بە بابەتێک بەشداربووین بەناونیشانی (پێگەی ژینگە لە میدیاکانی هەرێمی کوردستاندا). هەوڵ ئەیەم کورتەیەک لەو بابەتەی باسم کرد لێرە بەشی بکەم لەگەڵتان و بەو ئومێدەی لە چوارچێوەی وتارێکدا بینووسم و دواتر بڵاوی بکەمەوە.

کورتەی باسەکەم لە شێوەی پرسیار و سەرنجدا لێرە ئەنووسمەوە:

*ئایا گوتاری میدیاکان (بینراو، نوسراو و بیستراو) پەیرە و پرۆگرامی میدیاکان، باسێکی وەک سروشت و ژینگەی تیدا جێبۆتەوە؟؟ دیدگای میدیاکان بۆ پرسی سروشت و ژینگە چییە؟ چۆن لە ژینگە ئەروانن؟ ئایا میدیاکان ستراتیژی تایبەتیان بە پرسی ژینگە هەیە؟

*کێ روداو و قەیرانەکانی ژینگە باس ئەکات؟ کام میدیا لە خەمی سروشت و ژینگەی هەرێمی کوردستاندایە؟

*پرسی جینۆسایدی کورد و ئیکۆساید لە میدیاکاندا بووتە جێی باس و گرنگی پێدراوە؟ ساڵانە لەکاتی یادەکانی کیمیاباران و ئەنفالدا باسی جینۆسایدی سروشتی کوردستان ئەکرێت؟

*کاتێک روداو و قەیرانەکان باس ئەکرێت تەنیا وەک پرسێکی رۆژە یان هۆکار و روداوە مێژووییەکان و پەنهانەکانی پشتی قەیرانەکانیش باس ئەکرێت؟

*رۆڵی میدیای هەرێمی کوردستان وەک میدیایەکی پیشەسازیی و میدیایەکی بزنس لە خزمەت سیستەمی سەرمایەداری چییە؟

*ئایا قەیران و پرسە ژینگەییەکان پەیوەندیدار ئەکرێت لەگەل زەقکردنەوەی جیاوازی چینایەتی لە هەرێمی کوردستان؟

*ئایا لە میدیاکاندا پرسە ژینگەییەکان و جیاوازی رەگەزیی باس ئەکرێت؟ لێکەوتەی قەیرانەکانی ژینگە چۆن کاریگەرییان لەسەر بێبەشکردن و پەراوێزخستنی ژنان هەیە؟

* ئایا لە میدیاکاندا پرسی ژینگە و ئەمنی قەومی؟ پرسی ژینگە و سەربەخۆیی، پرسی ژینگە و خۆژێنی (سەروەری خۆراک)، بۆتە بابەتی رۆژەڤ؟

دەرئەنجام:

*لەمرۆدا بۆشاییەکی گەورەیی میدیایی هەیە لەمەڕ روماڵکران و شێوازی کارکردن دەربارەی پرس و قەیرانەکانی ژینگە کە ئەمرۆ لە هەرێمی کوردستاندا بوونیان هەیە و رۆژانە هەموومان بەر بە ئەو قەیرانانە ئەکەوین.

* لە هەرێمی کوردستان، زۆربەی کەناڵەکان، میدیای پیشەسازیین و بازرگانی ئەکەن.

*میدیای باشور، سروشت و ژینگە بە دابرواو دەبینێت لە پرسی سیاسی، ئابوری، کلتوری و کاریگەرییەکانی لەسەر کۆمەڵگە و نەتەوەش.

*لە بەشێک لە کەناڵەکان بەهۆی خەمخۆریی و پێداگری رۆژنامەنووسان کار لەسەر پرسی ژینگە ئەکرێت و بۆ دەزگاکە پرسەکە هیچ گرنگ نییە.

* پرسی ژینگە لە چوارچێوەیەکدا دادەنرێت و بەپێی بەرژەوەندی و هەڵوێستی حزبی/سیاسی دەزگای میدیایی، یان بەرژەوەندیی نێوان کۆمپانیاکان و بەرژەوەندیی نێوان میدیا و کۆمپانیاکان دەگۆڕێت.

*هەندێک لە میدیاکان تیشک دەخەنە سەر روداوی گەرمی ئەمرۆ و بەیانی لە بیریان چۆتەوە.