ڕیشەى 8ى مارس و تێکۆشانى ئەمڕۆمان
ئامادەکرن و وەرگێران: هەڵوێست عەبدوڵا کەریم
بەشی دووەم/ پانۆرامای میژووی و ریشەی هەشتی مارس.
١٩٠٨
لەم ساڵەدا گفتوگۆی ڕەخنەگرانە و بەردەوام لەنێوان ژناندا هەبوو. لەگەڵ بەردەوامی مامەڵەی نایەکسان و دڵڕەقانە بەرانبەر بە ژنان وای لە ژنان کرد کە دەنگ هەڵببڕن و واقعى دروستکراو ڕەتبکەنەوە. هەر بۆیە لە ساڵی ١٩٠٨دا پانزە هەزار ژن لە نیۆرک کۆبوونەوە و داوای کەمکردنەوەی کاتژمێری کارکردن، مووچەی باشتر و مافی دەنگدانیان کرد. لە مانگی ٥ی هەمان ساڵدا پارتی سۆسیالیستی ئەمریکا ڕای گەیاند کە دوایین یەکشەمەی مانگی شوبات یادێک دەبیت بۆ ڕۆژی نیشتمانی ژنان کە دەکاتە ٢٨ی مانگی شوباتی ١٩٠٩ لە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.
کلارا لیملچ وەک ڕابەرێکى سۆسیالیستى یارمەتیدەر و لیدەرێک بوو بۆ ڕیکخستنی ڕاپەرینێک بە بەشداری بیست هەزار کەس لە نیۆرک، کە گردبوونەوەیەکی گەورەبوو و بەپلەی یەکەم ژنان و پەنابەرەکان بەشداربوون. لە هەمان ساڵدا بەپێی ئەو ڕاگەیاندنەی حزبی سۆسیالیستی ئەمریکا یەکەم ڕۆژی نیشتمانی ژنان لە ڕۆژی ٢٨ی شوبات لە هەموو ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاگەیەندرا. ژنان بەردەوام بوون لە یادکردنەوەی ئەم ڕۆژە تا دوایین یەکشەمەی مانگی شوباتی ١٩١٣.
١٩١٠
ڕۆژی جیهانی ژنان کە دواتر بە ڕۆژی جیهانی کرێکارانی ژنان لە دووەم کۆنگرەی ژنانی کرێکار کە لە کۆپنهاگن ناسێنرا و لە لایەن کلارا زیتکین (سەرۆکی نووسینگەی ژنان) لە حزبی دیموکراتی کۆمەڵایەتی لە ئەڵمانیا پێشنیاری دیاریکردنی ڕۆژێکی جیهانی کرد. کلارا تیۆرستێکی مارکسی ئەڵمانی بوو کە داکۆکیکارێکى مافەکانی ژنان بوو تا ساڵی ١٩١٧ لە حزبی سۆسیالیستی ئەڵمانیا چالاکانە کاری دەکرد. کلارا پێشنیاری کرد کە پێویستە ئەم بۆنەیە ساڵانە لە هەمان ڕۆژدا لە سەرتاسەری جیهاندا یادی بکرێتەوە بۆ جەختکردنەوە لەسەر داواکارییەکانی ژنان. لە کۆنفرانسەکەدا کە زیاتر لە سەد ژن بەشداربوون کە لە ١٧ وڵاتەوە نوێنەرایەتی سەندیکا و حزبە سۆسالیستییەکان و یانەکانی کرێکارانی ژنانیان دەکرد، لەگەڵیشیاندا ئەو سێ ژنەی کە کاندیدکرابوون بۆ پەرلەمانی فنلەند بەشدارببوون. هەموو ئامادەبووانی کۆنفرانسەکە پێشوازییان لە پێشنیارەکەی زتکن کرد و بەکۆی دەنگ ڕێککەوتن لەسەر دیاریکردنی ڕۆژێکی جیهانی بۆ ژنان.
١٩١١
دوابەدوای ڕێککەوتن لەسەر دیاریکردنی ڕۆژیک بۆ ژنان لە کۆنفرانسی کۆپنهاگن لە ساڵی ١٩١١دا، ڕۆژی جیهانی ژنان بۆ یەکەمجار لە ئوستورالیا، دانیمارک، ئەڵمانیا و سویسرا لە ١٩ی مارسدا یادی کرایەوە. زیاتر لە یەک ملیۆن لە ژن و پیاو ئامادەی ئەو بۆنەیە بوون. ژنان لە گردبوونەوەیەکدا داواکاریییان بەرزکردەوە بۆ بەدەستهێنانی مافی کارکردن، مافی دەنگدان، ڕاهێنان و بەدەستهێنانی پۆستی گشتی و دانانی سنوریک بۆ هەڵاواردن. بەڵام دوای کەمتر لە هەفتەیەک و لە ٢٥ی مارس تراژیدیای ئاگرکەوتنەوەی کارگەی (شێرت وەیست) کە لە نیویۆرک ڕوویدا و زیاتر لە ١٤٠ کرێکاری ژن و سێ کرێکاری پیاو گیانیان لەدەستدا کە زۆربەیان ئیتاڵی و جولەکەی کۆچکردوو بوون بۆ ئەمریکا. بەگشتی کرێکارانی ئەم کارگەیە خوێندەوار نەبوون و بەشێکی زۆریان کچانی لاو و ژنانی گەنج بوون کە ڕۆژانە ١٢ کاتژمێر کاریان دەکرد. ئەم کارەساتە کاریگەری گەورەی هەبوو بۆ بەهێزکردنی بزووتنەوە کرێکارییەکان لە ئەمریکا و هۆکارێک بوو کە گۆڕانکاری لە یاساکانی پاراستنی کرێکار لە شوێنی کاردا بکرێت. ئەم ڕووداوە کێشەی ژنانی کرێکاری لە ئاستێکی زۆر فراواندا ناساند و سەرنجی ڕای گشتی بۆ بایەخدان بە خراپى دۆخى ژنان ڕاکێشا.
١٩١٢
مانگرتن و گردبوونەوەکان لەژێر ناوی (نان و گوڵ) دەستی پێکرد، مانگرتن و گردبوونەوەی ئەمجارەی ژنان یەکێکە لە بەهێزترین نموونەکانی ژنانی کرێکار کە هەموو بەربەستەکانی سنور، نەتەوە و زمانیان تێکشکاند بۆ ئەوەی سەرکەوتووانە ڕووبەڕووی حکوومەت ببنەوە. گردبوونەوەکە نموونەیەک بوو لە ڕێکخستنی کرێکاران و تێپەڕاندنی ئەو بەربەستانەی کە ئاماژەمان پێدا، بووە هۆی سمبولێک بۆ ناسینەوەی ئەم مانگرتنە و تێکشکاندنی بەربەستەکان لەلایەن ژنانی کرێکار. ئەو مانگرتنە گوزارشتێک بوو لەو کچ و ژنانەی کە لەو چوارچێوە و وێنە ژنانەیە دەرچووبوون کە بۆیان دروستکرا بوو. مانگرتن و خۆپیشاندانی (نان و گوڵ) لە چوارچێوەی هەمان شەپۆڵی خۆپیشاندان و مانگرتنی کرێکاران بەتایبەت لە پیشەسازی جل و بەرگدا. لە مانگی کانوونی دووەمی ١٩١٢ زۆربەی ژنانی کرێکاری لۆرنس، ماساتشویتس بۆ ماوەی نۆ هەفتە مانیان گرت بە بەشداری سی هەزار کەس. دوای ئەوەی کە ماساتشویتس ئەو یاسایەی تێپەراند کە کاری هەفتانەی ژنان و مناڵانی کەم کردەوە بۆ ٥٤ کاتژمێر لە هەفتەیەکدا و لەهەمان کاتدا بڕێک پارەی لە کرێی کاری کرێکاران بڕی. لەبەرانبەردا مانگرتووەکان قبوڵی ئەم یاسایەیان نەکرد، چونکە ئەم لێبڕینە هۆکاریک دەبێت کە منداڵان برسی ببن و کرێکاران نەتوانن پێداویستییە سەرەتاییەکانی خۆشیان دابین بکەن. بزووتنەوەی (نان و گوڵ) لە چەندین شاری دیکە و لە چەندین گردبوونەوەی دیکە بەردەوام بوو، بەڵام ئەوەی لێرەدا بە کورتی ئاماژە بە دەستکەوتەکانی ئەم بزووتنەوەیە دەکەین ئەوەیە کە ٢٧٥ هەزار کرێکاری بەریتانی هەمان بڕ لە کرێی کاریان وەرگرت و خاوەن کارەکان لەوە دەسڵەمینەوە کە کرێکارەکانی ئەوان دەست بە مانگرتن بکەن.
بەشی دووەم/ لە ژمارەی 1166 هەفتەنامەی رێگای كوردستان بڵاو بۆتەوە
https://www.calameo.com/books/0007830182798efc83f05
